وقتی اولین بار شنیدم که هلند بعضی از زندان‌هاش رو بسته، با خودم گفتم حتماً شایعه‌ست. مگه میشه کشوری بدون جرم و خلاف وجود داشته باشه؟ اما وقتی چند سال بعد برای تحقیق درباره سیستم عدالت اجتماعی اروپا به آمستردام سفر کردم، فهمیدم این فقط یه تیتر خبری نیست… واقعاً اتفاق افتاده!
تو روزهای اول اقامتم، یه راننده تاکسی که مرد میانسال و خوش‌صحبتی بود، وسط حرف‌هام گفت:
«اینجا بیشتر زندان‌هامون خالیه. بعضیاش رو تبدیل کردیم به خوابگاه دانشجوها یا پناهگاه موقت مهاجرا.»
با خنده گفتم: «یعنی هیچ خلافی نمی‌کنید؟»
جواب داد: «چرا، ولی ما یاد گرفتیم جرم رو قبل از اینکه اتفاق بیفته، درمان کنیم.»
همون جمله باعث شد تمام سفرم رو به دنبال جواب همین حرف بگذرونم. با مجله سیب ما همراه باشید تا بیشتر با هم صحبت کنیم.
۱. آموزش، از مهدکودک تا دانشگاه
یکی از چیزایی که تو هلند خیلی توی چشم می‌زنه، سطح بالای آموزش و تربیته. از بچه‌ها توی مهدکودک بهشون یاد میدن که چطور احساساتشون رو بشناسن و کنترل کنن. یعنی از همون اول، بچه یاد می‌گیره وقتی عصبانیه، لازم نیست چیزی رو بشکنه یا کسی رو اذیت کنه.
در دبیرستان‌ها هم به‌جای تمرکز صرف بر نمره، روی مهارت‌های اجتماعی و تصمیم‌گیری کار می‌کنن.
یکی از معلم‌ها بهم گفت:
«ما نمی‌خوایم فقط دانش‌آموز باهوش تربیت کنیم، ما شهروند آگاه می‌خوایم.»
به نظرم این نقطه‌ی تفاوت اصلی با خیلی از کشورهاست. وقتی آدم‌ها از بچگی مسئولیت‌پذیر و با اعتمادبه‌نفس بار میان، احتمال اینکه بعدها راه خلاف رو انتخاب کنن خیلی کمتر میشه.
۲. سیستم قضایی اصلاح‌گرانه، نه تنبیهی
یه روز تو ایستگاه اتوبوس، کنارم مردی ایستاده بود که بعدها فهمیدم قاضی بازنشسته‌ست. ازش پرسیدم:
«در کشوری که زندان‌ها خالیه، مجرم‌ها رو کجا می‌فرستید؟»
لبخند زد و گفت: «ما سعی می‌کنیم مجرم رو به جامعه برگردونیم، نه ازش حذفش کنیم.»
در هلند، تمرکز قانون روی اصلاح و بازپروریه، نه صرفاً مجازات. مثلاً اگه کسی مرتکب جرم کوچکی بشه، معمولاً بهش کار اجتماعی یا مشاوره میدن. حتی برای بعضی از مجرم‌های مواد مخدر، به‌جای زندان، برنامه‌های درمانی و روان‌درمانی ترتیب میدن.
سیستم قضایی هلند اعتقاد داره که آدم‌ها اشتباه می‌کنن، ولی جامعه باید کمکشون کنه تا دوباره به مسیر درست برگردن — نه اینکه برای همیشه طردشون کنه.
۳. اقتصاد سالم، زندگی با ثبات
بذار واقع‌بین باشیم؛ فقر و بیکاری معمولاً یکی از دلایل اصلی جرمه.
در هلند، با اینکه مالیات‌ها بالاست، اما در عوض مردم امنیت مالی و شغلی دارن. دولت خدمات اجتماعی قوی‌ای ارائه میده؛ از بیمه بیکاری گرفته تا حمایت از سالمندان و آموزش رایگان.
وقتی مردم احساس کنن عدالت اقتصادی وجود داره، کمتر به سمت خلاف میرن.
یکی از مغازه‌دارهای محله‌ای در لاهه بهم گفت:
«ما پول زیادی نداریم، ولی می‌دونیم که سیستم ازمون مراقبت می‌کنه. پس دلیلی برای دزدی وجود نداره.»
۴. قانون‌گذاری هوشمند درباره مواد مخدر
حتماً شنیدی که در هلند فروش مقدار کمی از مواد سبک مثل ماری‌جوانا قانونیه.
اما هدفشون تشویق مردم به مصرف نیست، بلکه کنترل هوشمندانه بازاره. دولت به‌جای مبارزه کورکورانه با مصرف‌کننده، تلاش کرده مصرف رو از فضای زیرزمینی بیاره به محیطی قانونی و کنترل‌شده.
نتیجه؟
آمار اعتیاد شدید و جرایم مربوط به مواد، به‌طور چشمگیری پایین اومده. چون وقتی چیزی ممنوع مطلق نباشه، جذابیت “شکستن قانون” هم از بین می‌ره.
۵. اعتماد اجتماعی بالا
یکی از چیزهایی که در هلند واقعاً احساس می‌کنی، اعتماده.
اعتماد مردم به دولت، اعتماد دولت به مردم و حتی اعتماد مردم به هم.
وقتی توی خیابون دوچرخه‌ات رو بدون قفل پارک می‌کنی و برمی‌گردی و می‌بینی هنوز همون‌جاست، حس عجیبی از آرامش بهت دست میده.
پلیس هلند هم بیشتر نقش همیار اجتماعی داره تا مأمور سخت‌گیر.
در خیابون‌ها پلیس‌ها لبخند می‌زنن، با مردم خوش‌وبش می‌کنن و اغلب در موقعیت‌های بحرانی قبل از هر چیز سعی می‌کنن گفتگو کنن، نه تنبیه.
۶. تکنولوژی و داده‌های هوشمند
هلند از هوش مصنوعی و تحلیل داده‌ها برای پیشگیری از جرم استفاده می‌کنه.
پلیس‌ها از داده‌های شهری، دوربین‌ها و الگوریتم‌های پیش‌بینی برای شناسایی مناطق پرریسک استفاده می‌کنن و قبل از وقوع جرم، در اون مناطق حضور پررنگ‌تری دارن.
به همین خاطر خیلی از جرم‌ها اصلاً به مرحله‌ی وقوع نمی‌رسن
۷. فرهنگ گفتگو، نه خشونت
در نهایت، شاید مهم‌ترین دلیل نبود جرم در هلند همین باشه: فرهنگ گفت‌وگو.
هلندی‌ها یاد گرفتن با هم حرف بزنن، حتی وقتی اختلاف نظر دارن.
از سیاستمدار گرفته تا نوجوان دبیرستانی، همه می‌دونن که می‌تونن بدون دعوا نظرشون رو بیان کنن.
این فرهنگ گفت‌وگو باعث شده خشونت فیزیکی تقریباً از بین بره.
جمع‌بندی: کشور بدون زندان، اما پر از انسانیت
وقتی سفرم تموم شد و برگشتم، به این فکر می‌کردم که هلند جاییه که به جای ساختن دیوار، روی انسان سرمایه‌گذاری کرده.
زندان‌هاش خالی شدن چون مردمش پر از آگاهی، آموزش و اعتماد شدن.
نه اینکه اونجا هیچ اشتباهی وجود نداره، بلکه وقتی کسی اشتباه می‌کنه، سیستم کمکش می‌کنه تا دوباره برگرده وسط زندگی.
و راستش، به‌عنوان یه ایرانی، با خودم گفتم کاش ما هم روزی به جایی برسیم که به‌جای ساخت زندان‌های بیشتر، روی ساختن آدم‌های بهتر تمرکز کنیم.
سوالات متداول
۱. آیا هلند واقعاً هیچ زندانی نداره؟
نه، هنوز زندان وجود داره، اما تعداد زندانی‌ها بسیار کمه و خیلی از زندان‌ها به‌دلیل کمبود زندانی تعطیل شدن یا تغییر کاربری دادن.
۲. آیا جرم در هلند صفره؟
خیر، ولی آمار جرم و خشونت در مقایسه با بیشتر کشورهای دنیا بسیار پایینه.
۳. چه چیزی بیشترین تأثیر رو در کاهش جرم در هلند داشته؟
ترکیبی از آموزش قوی، عدالت اجتماعی، سیاست‌های اصلاح‌گرانه و اعتماد متقابل بین مردم و دولت.
۴. آیا مدل هلند در کشورهای دیگه قابل اجراست؟
بله، اما نیاز به تغییرات فرهنگی، آموزشی و ساختاری داره؛ چیزی که در کوتاه‌مدت اتفاق نمی‌افته.
اگه بخوام خلاصه بگم، هلند کشوریه که فهمیده امنیت واقعی از درون انسان‌ها میاد، نه از دیوارهای بلند زندان‌ها.
و شاید راز اصلی‌شون همین باشه: باور به اینکه «آدم‌ها قابل تغییرن».
